میدان نقش جهان یکی از جاذبههای تاریخی و جذاب شهر اصفهان است که در خیابان استانداری جای دارد. این میدان و جاذبههای تاریخی اطرافش همیشه موردتوجه مسافران ایرانی و خارجی است و همهروزه افراد زیادی برای تماشا و گذران اوقات فراغت به این میدان مراجعه میکنند.
فهرست مطالب
میدان نقش جهان میدان بزرگ مستطیل شکلی در شهر اصفهان در کشور ایران است که توسط ساختمانهای دوره صفوی محصور شده است. اگرچه نقش جهان پیشینهای کهنتر از دوران صفوی دارد، ولی میدان نقش جهان به شکل امروزین، در دوره سلطنت شاه عباس صفوی پایهگذاری شده است.
در گذشته این میدان محل برگزاری مراسم گوناگون و بازی چوگان بوده و امروزه یک تفرجگاه عمومی و محلی برای برگزاری نماز جمعه و مراسم ملی و مذهبی میباشد.
شرح مفصل این میدان را جهانگردان اروپایی مانند شوالیه شاردن (فرانسوی)، تاورنیه، پی یتر و دولاواله، سانسون انگلبرت کمیفر و دیگران که در روزگار صفوی ار پایتخت ایران آن زمان دیدن کردهاند، به دست دادهاند.
در محل این میدان تا قبل از حکومت صفویان، یک باغ به نام نقش جهان وجود داشته است. اسم این باغ را از شهری در آذربایجان گرفته بودند که اکنون نخجوان نام گرفته است. در مورد این شهر حمدالله مستوفی عنوان کرده است: «شهری خوش است و آن را نقش جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است».
در دوره رضاشاه بعد از بازسازی میدان و بناهای اطراف، نام رسمی میدان تبدیل به میدان شاه و همچنین مسجد جامع عباسی به مسجد شاه مبدل شد. میدان امام یا میدان امام خمینی نام رسمی این میدان در دوره کنونی است.
عرض این میدان در حال حاضر ۱۶۵متر ، طول آن بیش از ۵۰۰ متر و مساحت آن حدودا ۸۵ هزار متر مربع میباشد که در دوره تیموریان در اندازهای کوچکتر ساخته شد. این میدان در دوره شاه عباس اول توسعه و گسترش یافته و به شکل کنونی خود درآمد.
اغلب بناهای اطراف این میدان نیز در همین دوره ساخته شد. بعد از منتقل شدن پایتخت کشور از اصفهان به شیراز، اهمیت میدان نقش جهان روز به روز کمتر شد. میدان و بناهای پیرامونش بیشتر در دوره قاجار تخریب شد اما با روی کار آمدن دولت پهلوی تمامی بناهای پیرامون میدان به صورت کامل تعمیر و بازسازی شدند. تا امروز کار بازسازی و تعمیر این بناها بصورت مداوم انجام میشود. محل بنای میدان نقش جهان در جایی بود که قبل از آن باغ وسیعی به اسم نقش جهان در آنجا قرار داشت.
رژه قشون، بازی چوگان، برگزاری آئینها و جشنها و نمایشهای مختلف در دوره شاه عباس اول و جانشینان او در این محل بر گزار میشد. یادگار از آن دوران دو دروازه سنگی چوگان است که در این میدان بر جای مانده است.
دورتادور این میدان ابنیهای باشکوه مثل کاخ عالی قاپو، سر در قیصریه، مسجد شیخ لطف الله و مسجد جامع عباسی بنا شده که هر کدام از آنها از معماریهای فاخر و با شکوه دوره صفویان میباشند. در زمان شاه عباس اول، پیش از ساخته شدن بناهای کنونی، محل برگزاری بعضی از مراسم رسمی مانند جشن باستانی نوروز و اعدام محکومین به اعدام در میدان کوشک انجام میشد. ابنیه موجود کنونی را در دوران حکومت شاه عباس اول به استناد به منابع مختلف تاریخی مربوط به سال ۱۰۱۱ هجری قمری دانستهاند.
با این وجود از ابتدای حکومت شاه عباس سطح میدان در اندازه وسیعتری از میدان کوشک سابق باز شده و آتشبازی و مراسم چراغانی در آن بر گزار میشد. احتمالا نقشه این میدان از روی نقشه میدان حسن پادشاه در تبریز الهام گرفته شده باشد، دو تن از اساتیدی که میدان را به شکل کنونی طرحریزی کردند استاد علی اکبر و محمدرضا اصفهانی بودند. بر سر در مسجد جامع عباسی و محراب مسجد شیخ لطف الله نام این دو استاد به چشم میخورد. در مدت زمان ساخت میدان و پس از آن و در طول دوران حکومت صفویان، میدان نقش جهان فعال و پویا بوده، ولی در زمان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به مرور از رسیدگی به میدان جلوگیری شده است. راکد شدن جوی های آب در دوره شاه سلطان حسین، باعث خشک شدن آخرین درختانی که شاه عباس با دست خود کاشته بود شد.
این میدان هم مثل دیگر بناهای تاریخی اصفهان مورد بیمهری حکمای دوره قاجار قرار گرفت. در مدت آشفتگی ایران از حمله افاغنه تا روی کار آمدن حکومت قاجار، بخشهایی از عمارت نقارهخانه تخریب شد. در دوران حکومت بعضی از حکمرانان محلی از جمله ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله این مجموعه تا مرز تخریب هم پیش رفت. در انتهای دوران قاجار قسمت عمده و زیادی از حجرهها خراب شده بود و کاشیکاریهای گنبدها شکسته و تکه تکه و همچنین میدان از همه جهت نیاز مبرم به بازسازی و مرمت داشت.
با ورود به مجموعه نقش جهان، به فضایی متفاوت از شهر وارد میشوید. این میدان در میان خود، حوض بزرگی دارد که زیبایی رقص فوارههایش زبانزد خاص و عام است. گذرگاههای متعدد به شما اجازه میدهند که به راحتی در جای جای میدان حرکت کنید و از تماشای زیبایی های آن لذت ببرید. در دو ضلع این میدان بناهای مذهبی و مساجد قرار دارند و در ضلعی دیگر یک کاخ تماشایی مشاهده میشود.
ورودی بازار اصفهان نیز از همین میدان است که شما را به دنیایی تاریخی و متفاوت دعوت میکند. دورتادور میدان، غرفهها یا مغازههایی وجود دارند که اجناسی ناب از صنایع دستی را ارایه میدهند و با کالاهای زیبایشان چشم شما را به خود خیره میکنند. همه چیز آن قدر شگفت و دیدنی است که فراموش میکنید به درون بناها قدم بگذارید و دوست دارید زمان بیشتری را شاهد این زیباییها باشید. شاید به خاطر همین است که نیمکتهای سنگی نیز در میدان وجود دارند تا بر رویشان بنشینید و برای لحظاتی غرق در جریان زندگی مردمان اصفهان در نقش جهان شوید.
در ضلع جنوبی و شمالی میدان نقش جهان، ستونهایی کوتاه و سنگی دیده میشوند که در واقع دروازه چوگان را تشکیل میدادهاند و امروز رهگذران بیتفاوت از کنار آنها میگذرند. اینها یادگاریهایی از انجام ورزش چوگان در گذشته هستند و قدیمیترین دروازه چوگان دنیا را تشکیل میدهند. چوگان از بازی – ورزشهای کهن ایرانی است که به دلیل رواج در میان پادشاهان و بزرگان به بازی شاهان نیز معروف بوده و امروزه به تمام جهان راه یافته است. در این بازی، اسبسواران باید بتوانند با دستههایی چوبی که در دست دارند توپ را وارد دروازه حریف کنند و پیروز شوند.
میدان چوگان نقش جهان، یکی از میادین برگزاری بازی چوگان بوده که گسترهای برابر با ۸۳۵۰۰ مترمربع را در بر میگرفته است و طرح آن تا جایی در نحوه اجرای بازی چوگان تاثیر داشته که زمینهای چوگان معروف دنیا، کموبیش از آن الگو گرفتهاند. چند سالی است که بازیهای چوگان به صورت نمادین در این میدان برگزار میشوند تا تاریخ این اثر بهتر به نمایش گذاشته شود و مردم از آن بیشتر آگاهی یابند.
همچنین کالسکه سواری در میدان امام یا همان نقش جهان اصفهان سنتی دیرینه دارد و این روزها از طرفداران زیادی برخوردار است. با سوارشدن در یکی از این کالسکهها و دور زدن در میدان امام، یادی از گذشتهها و نیاکان خود کرده و از دیدن آثار تاریخی لذت کافی را ببرید. این کالسکهها جزء جدانشدنی میدان امام هستند و یادآور دوران صفویه و شاهعباس در میدان امام است.
جلوههای تاریخی در میدان نقش جهان یکی دو تا نیستند، پس اگر به خوبی آنها را نشناسید، ممکن است تجربیات خاصی را از دست بدهید. در ادامه به دیدنیهایی اشاره میشود که در این میدان قرار دارند و میتوان از آنها بازدید کرد. به یاد داشته باشید که درباره هر یک از این آثار به اختصار توضیحاتی ارائه شدهاند و سپس برای شناخت کاملشان در مطلبی جداگانه به آنها پرداخته میشود.
عمارت عالیقاپو که در سمت غربی میدان نقش جهان واقع شده، کاخ شاه عباس صفوی بوده است. امروزه بسیاری از مردم این بنای بینظیر را میشناسند و بسیاری افراد از آن بازدید نمودهاند. جالب است بدانیم این عمارت بلند و شش طبقه در زمانی به این بلندی ساخته شده است که هیچ ساخت بلند دیگری دیده نمیشد.
معنای عالیقاپو سردر بلند یا درگاه بلند ثبت شده است. راهپلههای این بنا به سبکی خاص معماری شدهاند و حوضی از جنس مس و سنگ در این عمارت به دست شیخ بهایی ایجاد شده است که گفته میشود توسط دم و بازدم هوا حوض پر آب میشده است. این عمارت برای تمامی بازدیدها و مراسمات رسمی خارجی و داخلی کاربرد داشته است. همچنین زمانی که در میدان مسابقات اسب سواری برگزار میشده است شاه با همراهانش در عمارت عالیقاپو به مشاهده این مسابقات میپرداختند. به جز عمارتهایی که امروزه در میدان نقش جهان مشاهده میشود و در ادامه به توصیف آنها پرداخته میشود، بسیاری از بناها در طول زمان از بین رفتهاند. از جمله این بناها میتوان به سرستونهای مرمرین اشاره نمود که گفته میشود این سرستونها از تخت جمشید به اصفهان آورده شده است و دیگری عمارتی با نام ساعت میباشد که پس از آسیب دیدن و مخروبه شدن مسجد شیخ لطفالله را به جای آن میسازند.
این مسجد که در سمت شرقی میدان نقش جهان قرار گرفته است، از جمله آثار بسیار جذاب و دیدنی میدان نقش جهان میباشد.
این اثر مربوط به قرن ۱۱ بوده و از بینظیرترین بناها از نظر سبک معماری و کاشیکاری است. جالب است بدانیم معماری در دوره صفویان یک دوران شکوفایی را پشت سر گذاشته است و این مسجد در همین دوران احداث میشود. مسجد شیخ لطفالله را به علت حضور پر افتخار شیخ لطف الله جبل عاملی ایجاد میکنند که یکی از روحانیون شیعه شناخته شده در آن زمان بوده است. دیگر نامهایی که برای مسجد شیخ لطف الله در زمان صفویان منتخب کردند مسجد صدر و فتح الله بوده است.
مسجد امام نیز در قرن ۱۱ ساخته شده است و این مسجد نیز همچون مسجد شیخلطفالله از جمله بناهای بینظیر در زمینه کاشیکاری و معماری میباشد.
این مسجد با نام مسجد شاه نامگذاری میشود و سپس آن را به مسجد امام تغییر نام میدهند. همچنین از دیگر نامهای آن در طول زمان مسجد جامع و مسجد سلطانی است. شروع احداث مسجد امام به فرمان شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۰ هجری قمری بوده است و یکی از مهمترین مساجد در زمان حکومت صفویان شناخته شده است. از نظر تزئینات این مسجد جز شاهکارهای بینظیر هنر اسلامی محسوب میشود.
بازار قیصریه با سردری بسار شکوهمند با کاشیکاریهایی بسیار چشمنواز در بخش شمالی میدان نقش جهان خودنمایی میکند. این بازار در دوره حکومت صفویان بهعنوان ارتباطی میان میدان کهن شهر و میدان جدید بوده است.
بازار قبصریه بزرگترین و با شکوهترین بازارهاى اصفهان بوده است و در وسط بازار محوطه بزرگ مدور شکلى است کـه گنبد زیبایی دارد و در طرف مغرب کاروانسراى با شکوه شاهى که دو طبقه و داراى تقریبا ۱۵۰ حجره است قرار دارد. در مشرق بازار ضرابخانه بوده که حالا تجارتخانه میباشد.
در این بازار مانند قدیم پارچههاى گوناگون و قلمکارهاى اصفهانى و غیره به فروش میرسد.
توحیدخانه نام ساختمانی در پشت عمارت عالیقاپو است که در روزگاران گذشته به عنوان مطبخ و زندان کاخ، مورد استفاده قرار میگرفته است. گفته میشود که این بنا در عهد شاه عباس اول محل عبادت صوفیان و جایگاه «خلیفه الخلفا»، قطب و پیشوای صوفیان صفوی بوده و در شبهای جمعه، گروههایی از آنان در این ساختمان گردهم میآمدند و به جان شاه دعا میکردند.
این بنا بهعنوان یک مکان مقدس نیز در نظر گرفته میشده که گاه عدالتخواهان در آن اعتصاب میکردند و هیچکس حق نداشت با سلاح وارد آن شود. در دوره قاجار این مکان دیگر قداست نداشت و در دوران پهلوی نیز گنبد آن تبدیل به زندان شد و قسمتی از زمینهای آن به احداث ساختمان شهربانی اختصاص یافت. امروزه این بنا در میان حیاط دانشکده معماری دانشگاه هنر اصفهان واقع شده و از چشم بسیاری پنهان مانده است.
گفته میشود که قرار است در آینده در حجرههای طبقه بالایی میدان نقش جهان موزهای با عنوان موزه بزرگ اسلامی افتتاح شود. با این اتفاق، به زودی میدان بزرگ نقش جهان به محلی برای نمایش و ارائه آثار اسلامی تبدیل خواهد شد.
میدان نقش جهان اصفهان، در تاریخ ۱۵ بهمنماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۰۲ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.
همچنین این مجموعه تاریخی و باارزش در تاریخ ۲۶ اکتبر ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸ هجری شمسی) و با شماره ۱۱۵ به عنوان بخشی از میراث جهانی سازمان یونسکو شناخته شد.
اصفهان، خیابان استانداری، میدان نقش جهان